هر نوع همکاری حرفه‌ای، نیاز به توافقی روشن و مکتوب دارد. این توافق نه‌فقط مسیر کاری را مشخص می‌کند، بلکه از اختلافات احتمالی هم پیشگیری خواهد کرد. بسیاری از چالش‌هایی که میان کارفرما و کارکنان پیش می‌آید، به‌دلیل عدم آشنایی با انواع قرارداد کاری و جزئیات قانونی آن‌هاست.
برای کارفرمایی که به‌دنبال ساختار دقیق منابع انسانی است، یا نیروی کاری که می‌خواهد بداند چه حقوقی دارد و چه تعهداتی بر عهده‌اش گذاشته شده، شناخت این قراردادها ضروری است. قانون کار ایران برای شرایط مختلف، انواع متنوعی از قرارداد را پیش‌بینی کرده که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
قرارداد کاری چیست؟
قرارداد کاری، توافقی است میان نیروی کار و کارفرما که در آن حدود وظایف، نحوه پرداخت دستمزد، ساعات کار، شرایط فسخ و سایر تعهدات طرفین مشخص می‌شود. این قرارداد باید مطابق با چارچوب‌های تعیین‌شده در قانون کار تنظیم شود.
در بیشتر موارد، شکل مکتوب این قرارداد الزامی است. به‌ویژه در مواردی که کارفرما می‌خواهد بتواند در صورت لزوم از مفاد قانونی حمایت کند یا کارگر قصد دارد حقوق خود را به‌طور مستند پیگیری کند. نکته مهم این است که صرف‌نظر از نوع قرارداد، اگر رابطه کاری وجود داشته باشد، قانون از آن حمایت می‌کند؛ حتی اگر قرارداد کتبی هم در میان نباشد.
انواع قرارداد کاری بر اساس قانون کار ایران
قانون کار جمهوری اسلامی ایران، چند نوع قرارداد کاری را بر اساس ماهیت همکاری، مدت زمان و سطح تعهدات تعریف کرده است. این تقسیم‌بندی به کارفرما و کارگر کمک می‌کند تا متناسب با نوع فعالیت، یکی از گزینه‌ها را انتخاب و چارچوب مشخصی برای رابطه کاری در نظر بگیرند.
قرارداد کار دائم (قرارداد رسمی)
در این نوع قرارداد، زمان پایان همکاری از ابتدا مشخص نمی‌شود. فرد تا زمانی که خود استعفا ندهد یا شرایط فسخ قانونی فراهم نشود، در همان موقعیت شغلی باقی می‌ماند. قرارداد کار دائم از نظر امنیت شغلی وضعیت باثبات‌تری دارد و شامل همه مزایای مندرج در قانون کار می‌شود؛ از جمله بیمه، عیدی، سنوات و سایر حقوق قانونی.
این نوع قرارداد معمولاً در مشاغلی به‌کار می‌رود که ماهیت آن‌ها تداوم‌پذیر است؛ مثل کارکنان بخش اداری، مالی یا فنی در سازمان‌های بزرگ و دولتی.
قرارداد کار موقت (قرارداد مدت‌دار)
قرارداد موقت برای زمانی است که نیاز سازمان به نیروی کار در بازه‌ای مشخص تعریف می‌شود. این بازه می‌تواند چند ماه یا چند سال باشد و تاریخ پایان آن از ابتدا در قرارداد ذکر می‌شود.
برخلاف تصور رایج، قرارداد موقت نیز مشمول بیمه و مزایای قانونی است، مگر آنکه خلاف آن در متن قرارداد قید شده باشد (که البته در برخی موارد فاقد اعتبار حقوقی خواهد بود). این نوع از قرارداد بیشتر در پروژه‌های زمان‌دار، یا در موقعیت‌هایی با منابع مالی یا نیاز نیروی انسانی محدود استفاده می‌شود.
قرارداد ساعتی یا پاره‌وقت
این نوع قرارداد کاری برای مشاغلی تعریف می‌شود که نیاز به حضور تمام‌وقت ندارند، اما همچنان رابطه کاری تعریف‌شده‌ای میان دو طرف وجود دارد.
پرداخت حقوق در این حالت بر اساس تعداد ساعات کاری انجام می‌شود و کارگر بسته به میزان اشتغال، مشمول برخی یا همهٔ مزایای قانونی خواهد شد. مشاغل خدماتی، پشتیبانی، یا آموزشی، از جمله مواردی هستند که معمولاً با این مدل قرارداد پوشش داده می‌شوند.
قرارداد آزمایشی
قرارداد آزمایشی معمولاً برای ارزیابی اولیه نیروی جدید به‌کار می‌رود. مدت آن طبق قانون، برای مشاغل ساده‌تر تا یک ماه و برای کارهای تخصصی تا سه ماه قابل تنظیم است.
در این بازه، اگر هر یک از طرفین به این نتیجه برسد که ادامه همکاری به صلاح نیست، می‌تواند قرارداد را بدون نیاز به ارائه دلایل خاص فسخ کند. البته، در این حالت باید حقوق مدت‌زمان طی‌شده تا روز قطع همکاری پرداخت شود.
قرارداد کارآموزی
این قرارداد مخصوص افرادی است که تجربه کاری ندارند و در حال یادگیری یک مهارت خاص هستند. معمولاً به‌صورت موقت و با دستمزدی پایین‌تر از حالت عادی بسته می‌شود.
قانون برای این نوع همکاری نیز شرایط خاصی در نظر گرفته، از جمله الزام به تعریف هدف آموزشی، مدت زمان مشخص و نظارت بر فرآیند یادگیری. قرارداد کارآموزی بیشتر در صنایع فنی، تولیدی یا خدماتی به‌کار می‌رود.
قرارداد پروژه‌ای
قرارداد پروژه‌ای زمانی تنظیم می‌شود که انجام یک کار مشخص با نتیجهٔ قابل‌اندازه‌گیری مد نظر باشد؛ نه صرفاً حضور در محل کار.
در این نوع همکاری، مدت زمان ممکن است حدودی باشد، اما آنچه اهمیت دارد، تحویل خروجی مشخص است. قراردادهای پروژه‌ای معمولاً در مشاغل فنی، طراحی، مشاوره یا توسعه نرم‌افزار رایج هستند.
قرارداد پیمانکاری یا برون‌سپاری
این نوع از قرارداد زمانی است که کل یک فعالیت یا وظیفه به یک فرد یا شرکت بیرونی سپرده می‌شود. پیمانکار مسئول انجام کار است اما رابطهٔ کاری مستقیم میان او و کارکنان کارفرما وجود ندارد.
در قراردادهای پیمانکاری، کارفرما به نتیجه کار متعهد است، نه فرایند اجرای آن. اغلب در پروژه‌های عمرانی، تأسیساتی یا خدمات تخصصی از این نوع قرارداد استفاده می‌شود. پیمانکار معمولاً خودش مسئول بیمه، پرداخت حقوق و تأمین نیروی انسانی است.
جدول مقایسه انواع قرارداد کاری در یک نگاه
برای آنکه تصمیم‌گیری درباره انتخاب نوع قرارداد کاری ساده‌تر و روشن‌تر باشد، مقایسه ویژگی‌های هر مدل در کنار هم بسیار مفید است. جدول زیر، مهم‌ترین تفاوت‌های میان انواع قرارداد کاری را بر اساس معیارهای قانونی و عملی نشان می‌دهد:
| ویژگی / نوع قرارداد | دائم | موقت | ساعتی / پاره‌وقت | آزمایشی | کارآموزی | پروژه‌ای | پیمانکاری |
| مدت زمان قرارداد | نامحدود | مشخص | منعطف | کوتاه‌مدت | محدود و آموزشی | تا پایان پروژه | طبق قرارداد |
| قابلیت تمدید | نیاز ندارد | بله (با توافق) | بله | خیر | خیر | معمولاً ندارد | بسته به توافق |
| امنیت شغلی | بالا | متوسط | پایین | پایین | بسیار پایین | پایین | متغیر |
| انعطاف‌پذیری زمانی/محلی | کم | متوسط | بالا | متوسط | محدود | بالا | بالا |
| شمول بیمه تأمین اجتماعی | بله | بله | بسته به ساعت کار | بله | بسته به شرایط | با توافق | توسط پیمانکار |
| پرداخت مزایا (عیدی و…) | بله | بله | گاهی | فقط مدت طی‌شده | ندارد | با توافق | بستگی به پیمان دارد |
| نحوه پرداخت حقوق | ماهانه | ماهانه | ساعتی | ماهانه | مبلغ توافقی | مرحله‌ای یا نهایی | طبق قرارداد |
| امکان فسخ یک‌طرفه | سخت‌گیرانه | با شرایط قانونی | ساده‌تر | بله | بله | با توافق | طبق بند قرارداد |
| انطباق با قانون کار | کامل | کامل | مشروط | کامل | با شرایط | گاهی خارج از شمول | بسته به شرایط |
| کاربرد رایج | مشاغل رسمی | پروژه‌های مقطعی | خدمات، پشتیبانی | جذب اولیه نیرو | کارگاه‌های آموزشی | طراحی، توسعه، مشاوره | پروژه‌های تخصصی |
جمع‌بندی
انواع قرارداد کاری در قانون ایران، برای پاسخ‌گویی به نیازهای متنوع کارفرما و نیروی کار طراحی شده‌اند. هیچ نوع قراردادی را نمی‌توان به‌طور مطلق بهتر یا بدتر دانست؛ بلکه باید آن را با توجه به ماهیت شغل، میزان تعهدات طرفین و شرایط زمانی و مالی سازمان انتخاب کرد.
برای پیشگیری از اختلافات آینده، ضروری است هر قرارداد به‌صورت دقیق و شفاف تنظیم شود و تا حد امکان با مفاد قانون کار هماهنگ باشد. آگاهی از مزایا، محدودیت‌ها و کاربردهای هر نوع قرارداد، می‌تواند هم به کارفرما کمک کند تا همکاری‌های بهتری شکل دهد و هم به نیروی کار در مسیر حرفه‌ای خود امنیت بیشتری بدهد.
سوالات پرتکرار
۱. قرارداد کار دائم چه مزیتی نسبت به سایر قراردادها دارد؟
مهم‌ترین مزیت این نوع قرارداد، ثبات شغلی و پوشش کامل حقوق قانونی مانند بیمه، عیدی، سنوات و حق مسکن است. برای افرادی که به‌دنبال امنیت شغلی هستند، قرارداد دائم بهترین گزینه است.
۲. آیا قراردادهای موقت هم شامل بیمه و مزایا می‌شوند؟
بله، طبق قانون، قراردادهای مدت‌دار نیز باید مشمول بیمه تأمین اجتماعی و سایر حقوق قانونی باشند، مگر آنکه به‌صورت غیرقانونی از آن‌ها صرف‌نظر شود.
۳. تفاوت قرارداد پروژه‌ای و پیمانکاری چیست؟
در قرارداد پروژه‌ای، معمولاً فرد یا تیم مسئول تحویل یک خروجی مشخص است، در حالی‌که در قرارداد پیمانکاری، یک شرکت یا فرد متعهد به انجام کل یک فعالیت یا فرآیند مشخص می‌شود و اغلب مسئول تأمین نیروی انسانی و منابع نیز هست.
۴. آیا قرارداد ساعتی هم الزام قانونی دارد؟
بله، اگر رابطه کاری مداوم یا تحت نظارت کارفرما باشد، حتی در قراردادهای پاره‌وقت و ساعتی نیز قانون کار می‌تواند مصداق پیدا کند و الزام به بیمه یا پرداخت مزایا وجود داشته باشد.
۵. چه نوع قراردادهایی برای شروع همکاری پیشنهاد می‌شود؟
بسته به ماهیت شغل و سطح تجربه فرد، قرارداد آزمایشی یا موقت برای شروع می‌تواند منطقی باشد؛ البته به شرطی که شرایط آن شفاف و قانونی تنظیم شود.
